حافظه و یادگیرى در ماهی‌ها

بیش از ۱۲۵ نوع ماهى طلایى در دنیا وجود دارد. این تنوع حاصل تولیدمثل انتخابى موفق آنهاست که به هزاران سال قبل، زمانى که این ماهى براى نخستین بار به وسیله چینى ها مورد آموزش قرار گرفت، باز مى گردد. در واقع ماهى طلایى از قبل چیزى در مورد چگونگى موفقیت خود نمى دانست. باور عام بر این است که هیچ ماهى طلایى نمى تواند چیزى که چند ثانیه قبل به وقوع پیوسته است را به یاد بیاورد. بنابراین براى ماهى طلایى که در یک آکواریوم یا دریاچه شنا مى کند، هیچ مسیرى آشنا نبوده و انگار براى نخستین بار است که از آنجا عبور مى کند. چرا که فرض بر این است آنها نمى توانند آخرین مسیر شناى خود در آکواریوم یا دریاچه را به یاد بیاورند.آیا ماهى ها داراى حافظه اند؟ و چگونه مى توان نشان داد که آنها داراى حافظه اند؟ یا اینکه چگونه مى توان این مسئله را در مورد دیگر موجودات به اثبات رساند؟
به وضوح مى دانیم که «فندق شکن کلارک» داراى حافظه اى عالى است. این پرنده که در جنوب غربى آمریکا زندگى
مى کند معمولاً مقدارى غذا براى زمستان خود ذخیره مى کند. با فرا رسیدن پائیز، هر پرنده نزدیک به ۳۳ هزار دانه کاج جمع آورى مى کند. او سپس نزدیک به ۷ هزار سوراخ مخفى ایجاد کرده و در هر یک از آنها نزدیک به ۴ تا ۵ دانه مخفى مى کند. حافظه این جانور بسیار خوب بوده و قادر است پس از گذشت چند ماه محل دقیق این ۷ هزار مخفیگاه را به یاد بیاورد. او به راحتى سوراخ ها را پیدا کرده، مى کند و از دانه هاى ذخیره شده در آن براى گذران زمستان خود استفاده مى کند. بنابراین هیچ کس نمى تواند در اینکه این پرنده حافظه بسیار خوبى دارد شک و تردیدى داشته باشد
آیا انسان نیز قادر به انجام چنین کارى است؟ در حقیقت افراد کمى مى توانند چنین کارى را انجام دهند، به استثناى
«هیرویوکى گوتو» از دانشگاه «کیو» در توکیو. «هیرویوکى» در فوریه سال ۱۹۹۵ توانست محل ۴۲ هزار و ۱۹۴ سوراخ را به درستى نشان دهد.
«
جاناتان لاول» از انستیتوى تحقیقات دریایى دانشگاه «پلى موت» پس از بررسى هاى بسیار قانع شد که تعدادى از ماهى ها نیز داراى حافظه هستند. او موفق شد یک ماهى را براى شنا به سمت صدایى مشخص آموزش دهد. در واقع او توانست نشان دهد که اگر یک ماهى را آموزش داده و سپس او را به داخل آب هاى آزاد رها کنیم این ماهى با شنیدن صداى مخصوص غذا خوردن که نسبت به آن آموزش هاى لازم را دیده است، به سمت صدا بازگشته و به دنبال غذا مى گردد.«کالم براون» از انستیتوى زیست شناسى جمعیت و جانورى «سل» در دانشگاه ادینبورو ماهى قزل آلاى رنگین کمان کوئینزلند را مورد بررسى قرار داد. او ماهى اى را که آکواریوم محل زندگى خود را به خوبى مى شناخت با ماهى اى که جدیداً به داخل آکواریوم انداخته شده بود، مورد مقایسه قرار داد. در ادامه او داخل آکواریوم تورى که سوراخى در وسط آن تعبیه شده بود، قرار داده و شروع به حرکت دادن این تور در داخل آکواریم کرد. ماهى اى که با محیط آکواریوم کاملاً آشنا بود به راحتى از سوراخ وسط تور فرار کرد اما ماهى دیگر در داخل تور گیر افتاد. از نظر «براون» از آنجا که ماهى اول محیط داخل آکواریوم را به خوبى مى شناخت تور براى او یک محیط غیرآشنا بوده و سعى مى کرد هرچه سریع تر خود را به محیط آشنا و بدون خطر قبلى برساند. این آزمایش، ۱۱ماه بعد نیز تکرار شد و ماهى اى که آکواریوم محل زندگى خود را خوب مى شناخت پس از گذشت ۱۱ ماه باز هم مى توانست به راحتى از سوراخ وسط تور فرار کند.

به عبارت دیگر ۱۱ ماه چیزى در حدود یک سوم از طول زندگى ۳ساله این ماهى است. ۱۱ ماه مدت زمان زیادى است که یک ماهى بتواند حادثه اى که فقط یک بار برایش اتفاق افتاده را به خاطر بسپارد. ۱۱ ماه براى این ماهى معادل ۲۵ سال براى انسان است. آیا شما حادثه اى که ۲۵ سال قبل برایتان به وقوع پیوسته را به خوبى به یاد دارید؟


«یوئیچى اودا» از دانشگاه اوزاکاى ژاپن سالیان سال را وقت بررسى حافظه در ماهیان طلایى کرده است. و در حال حاضر قانع شده که ماهى طلایى داراى حافظه است. تعدادى از ماهى هاى طلایى هنگامى که کسى داخل اتاق شروع به حرکت مى کند به سمت شیشه آکواریوم حرکت مى کنند. این ماهى ها این درک را یافته اند که حرکت انسان مى تواند به معناى غذا یا حداقل چیزى براى آنها باشد. به عبارت دیگر مى توان گفت که از نظر ماهى هاى طلایى حضور انسان در اتاق مساوى با غذا است. این رفتار «یادگیرى شرکت پذیر» (associative learning) نامیده مى شود. در واقع ماهى حضور انسان را با غذا مرتبط مى داند.

ماهى ها همچنین داراى «یادگیرى اجتماعى» هستند. بدین معنا که آنها با مشاهده ماهى هاى دیگر چیزى را یاد مى گیرند. ماهى ها در یادگیرى اجتماعى بسیار عالى عمل مى کنند زیرا چندین گونه از ماهى ها بسیار اجتماعى هستند. براى ماهى ها بقا اهمیت زیادى دارد و به همین دلیل مدت زمان زیادى را صرف توجه و دقت در کارهایى مى کنند که همنوعانشان در حال انجام آنها هستند. تعدادى از ماهى ها مى توانند موسیقى یاد بگیرند. یادگیرى موسیقى براى آنها بسیار حائز اهمیت است چرا که باید بتوانند صداهاى مختلفى که در محیط زیست شان به گوش مى رسد را از یکدیگر تشخیص دهند. «آوا چیس» از انستیتوى «رولان» براى مدتى با کمک اسپیکرهاى نصب شده درون آکواریوم براى ماهى ها موسیقى جاز پخش کرده و پس از پخش موسیقى به آنها غذا مى داد. پس از مدتى که ماهى ها به این وضعیت عادت کردند، «چیس» نوع موسیقى را عوض کرده و در ادامه مشاهده کرد که ماهى ها از آمدن به وسط آکواریوم اجتناب مى کنند. تعدادى از افراد معتقدند ماهى هاى طلایى که آنها را در آکواریوم خانه خود نگهدارى مى کنند قیافه آنها را مى شناسند چرا که با نزدیک شدنشان به آکواریوم ماهى ها به شیشه آکواریوم نزدیک مى شوند اما با مشاهده یک فرد غریبه فرار کرده و براى مدت یک ساعت یا بیشتر در گوشه اى از آکواریوم مخفى مى شوند. عده اى نیز ادعا مى کنند ماهى هاى طلایى آنها پس از آنکه در یک ساعت بخصوص به آنها غذا داده اند زمان غذاى خود را به خاطر سپرده و سر همان ساعت در وسط آکواریوم دیده مى شوند. این مسئله بسیار هیجان انگیز و احساس برانگیز است. چرا که مى بینیم هیچ چیز را نمى توان مثل غذا یافت که آنها از نظر ژنتیکى براى خوردن آن برنامه ریزى شده باشند.